وانە یەکەم: دەستپێکردن بە ئامەنی سایبەرنێتی

بەخێربێیت بۆ ڕێگەی فێربوونی ئامەنی سایبەرنێتی!

لە جیهانی ئێستادا، تەکنەلۆجیا بووەتە ستونی بنەڕەتی ژیانی ڕۆژانەی ئێمە. ئێمە ئینتەرنێت بەکاردێین بۆ کارکردن، پەیوەندیکردن، کڕین و فرۆشتن، و تەنانەت بەڕێوەبردنی ژیانی کەسایەتی خۆمان. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەم فایدە گرنگەکانە، خطرێکی مەزنیش هاتووە: کێشە سایبەرنێتیەکان . ئەگەر تۆ گەیشتی بیر لێکردووەت چۆن دەتوانی خۆت و ئامێرەکانت بپارێزیت لە ڕابەردنەوەکانی ئەلیکترۆنی؟ ئەمە باشە شتە تەواوە کە ئێمە لەم کورسەدا دەناسرێینەوە!

ئامەنی سایبەرنێتی چییە؟

ئامەنی سایبەرنێتی ڕازاندنە دیجیتاڵیە یە کە هەوڵ دەدات بۆ پاراستنی سیستەمە ئەلیکترۆنیکییەکان ، تۆڕەکان ، ئامێرەکان ، و داتاکان لە گەیاندنی نەخۆش یان ڕابەردنەوەی زیانبەخش. ئەمە دەتوانێت ئەم شتانە گرێدەبەستێت:

• پاراستنی کۆمپیوتەر و موبايلە تەلەفۆنەکان .
• پاراستنی تۆڕە بێ سیمەکان .
• پاراستنی زانیاری کەسایەتی و حساس لە دەستکەوتن یان گۆڕینی نەخۆش.

بە کورتی، ئامەنی سایبەرنێتی ڕاستەوخۆی پاراستنی یەکەم یە لەگەڵ هەر خطرێکی دیجیتاڵی.

بۆچی پێویستە بە ئامەنی سایبەرنێتی بپارێزین؟

لەوانە تۆ بیر لێکردووەت: "ئایا ئامەنی سایبەرنێتی بۆ من زۆر گرنگە؟" وەڵامەکە بەڵێ ، بە دڵنیاییەوە! ئێمە ئێستا چەند هۆکارێک دەناسرێینەوە کە بەردەوام بوون لە ئامەنی سایبەرنێتی پێویستە:

1. پاراستنی زانیاری کەسایەتی:

بیر لێ بکە کە کەسێک بتوانێت گەیشتن بە زانیاری بانکی تۆ یان وێنە کەسایەتیەکانت . ئایا دەتەوێت ئەم زانیاریانە بگێڕێتەوە بە دەستی هاکەرەکان ؟ قاطییە!

2. پاراستن لە ورتشوێنی پارەیی:

ڕابەردنەوەکانی سایبەرنێتی تەنها ئەزرار نین؛ بلکە دەتوانن ملیۆنەها دۆلار بەردەوەم بکەن بۆ کەسان و کۆمپانیاکان . بیر لێ بکە بۆ برنامەی فەساد (Ransomware) کە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە گەیاندن بە فایلەکانت بگەڕێتەوە تاکو پارەیەکی زۆر بدرێت.

3. پاراستنی بنەماکانی بناغەیی:

نەخۆشخانەکان ، بانکەکان ، شوێنی هێزی وزە - هەموویان پشت بە تەکنەلۆجیا دەبهێنن. ئەگەر ئەم سیستەمە ڕابەردنەوەی سایبەرنێتی دروست بێت، دەکرێت بە فراوانی واقعی بگەڕێتەوە.

4. دڵنیابوون لە تایبەتمەندی:

لە سەردەمی میدیای کۆمەڵایەتی و ئینتەرنێت ، تایبەتمەندی زیاتر و زیاتر بەرزبووە. ئامەنی سایبەرنێتی یارمەتی ئێمە دەدات بۆ پاراستنی ژیانی کەسایەتی لە ئەو کەسانەی کە دەیانەوێت گەڕێنەوە .

نموونەکانی ڕابەردنەوەی سایبەرنێتییە ناسراوەکان

بۆ تێگەیشتن لە چەندە زیانبارە کێشە سایبەرنێتیەکان ، با چەند نموونەیەکی ڕاستەقینە ببینین کە جیهان لەگەڵ دەستکەوت:

1. ڕابەردنەوەی WannaCry (٢٠١٧):

ئەم ڕابەردنەوەیە بە شێوەی برنامەی فەساد (Ransomware) بوو کە زیاتر لە سەدان هەزار ئامێر ی جیهانی ڕابەرایەوە. یەکێک لە گرنگترین شکستەکان نەخۆشخانەکانی بریتانیا بوو، کە سیستەمی کۆمپیوتەریان وەستانەوە کار نەکرد و ئەمەش تاثیری لەسەر خزمەتگوزاری دروستکاری ی نەخۆشەکانی کرد.

2. هاوڵەندنی کۆمپانیای Equifax (٢٠١٧):

کۆمپانیای Equifax ، یەکێک لە گەورەترین کۆمپانیاکانی راپۆرتی بەرهەمەکانی کرێکاری، بە هاوڵەندنی دروست کرد کە بە دەستکەوتنی زانیاری زیاتر لە ١٤٧ ملیۆن کەس کردەوە، بە گنجاندنی ژمارەی دەرمانی کۆمەڵایەتی و ناو و ناوەکان .

3. ڕابەردنەوەی SolarWinds (٢٠٢٠):

ئەم ڕابەردنەوەیە زۆر پێچەوانەی بوو و هەوڵی دروستکردن لە ئامێرە سەرکەوتووەکانی دەروونی ئەمریکا و کۆمپانیاکانی گەورە هەڵگرت. هاکەرەکان توانیان بگەڕێنەوە بەرمە بەرنامەکانی کە ئەم کۆمپانیاکانە بەکاردەهێنن، کە ڕێگەیان پێدەدات بۆ گەیاندن بە زانیاری حساس .

چۆن دەتوانین خۆمان بپارێزین؟

لەوانە کێشە سایبەرنێتیەکان ترسێکیان هەبێت، بەڵام هەندێک گەشەی سادە هەیە کە تۆ دەتوانیت بەکاربهێنیت بۆ پاراستنی خۆت و ئامێرەکانت:

1. بەکارهێنانی ووشەی نهێنی قوڵ و یەکتا:

پێشبڕکێ بکە لە وشەی نهێنی سادە وەک "١٢٣٤٥٦" یان "password". بە شێوەیەکی جیاواز، بەکاربێنە کۆمەڵەیەکی ھەرپەتە گەورە و بچووکەکان، ژمارەکان، و نیشانەکان .

2. چالاککردنی سەلماندنی دوو ھەنگاوی (Two-Factor Authentication):

ئەم گەشەیەی سادە ڕاستەوخۆی پاراستنی زیاتر دەکات بۆ ھەژمارەکانت. تەنانەت ئەگەر ووشەی نهێنیت بگۆڕدرێت، هاکەرەکان ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ ھەژمارەکەت بێ ئەوەی لە ڕاستەوخۆی دووهەمدا سەلمێندرێن.

3. نوێکردنەوەی بەرنامەکان بە شێوەیەکی ڕێک:

نوێکارییەکان زۆرجار چارەسەرەکانی کێشە سەلامەتییەکان هەڵدەگرێن. بۆیە، ئەو نامەیانەی کە بۆ نوێکردنەوە دەستنیشان دەکەن، تێناچووە!

4. کرتەکردن لەسەر بەستەرە سەرنجڕاکێشەکان:

هەرچەندە بێت بەستەرەکان بە شێوەی ئیمەیڵ یان پەیامی تەکستی ، ڕاستەوخۆ بە بەستەرەکانی کە دەوێت زانیاری کەسایەتیت بدەیت.

ئەنجامی وانەکە

لەم وانەیەدا، ئێمە فێر بووین لە بیرۆکەی ئامەنی سایبەرنێتی و گرنگییەکەی لە ژیانی ڕۆژانەدا . هەروەها چەند نموونەیەکی ڕاستەقینە لە ڕابەردنەوەکانی سایبەرنێتی دەربڕین و چۆن ئەم ڕابەردنەوەانە دەتوانن تاثیری لەسەر کەسان و کۆمپانیاکان بگرن. لە کۆتاییدا، چەند ڕێنماییەکی چارەسەری پێشکەش کرابوو بۆ باشترکردنی ئامەنی کەسایەتی .

چی دواتر؟

لە وانەی داهاتوودا، ئێمە زیاتر لەسەر جۆرە کێشە سایبەرنێتیەکان و چۆن بەکاریان بێنین دەناسرێینەوە. تۆ دەتوانیت فێربیت چۆن برنامەی خراپ و فەریبکاری و هتد کێشە گرنگەکانی دیاری بکەیت.

پێشنیار بۆ بەردەوامبوونەکان

ئەگەر دەتەوێت لە جیهانی دیجیتاڵدا ئامانج بمێنیت، یەکەم گەشە ئاگاداربوونەوە یە. هەمیشە بیرت بێت کە پاراستن باشترە لە چارەسەرکردن . دەست بە ڕێنماییەکانی ئێستا بکەرەوە، و لە وانەکانی داهاتوو بەردەوام بە لەگەڵ ئێمە بۆ فێربوونی زیاتر لەسەر چۆن خۆت و ئامێرەکانت بپارێزیت.